Το παρόν και το μέλλον του βιβλίου,
ο δονκιχοτισμός και η πραγματικότητα

Κατερίνα Φράγκου

[3 Φεβρουαρίου 2016]

Όταν πριν από είκοσι χρόνια ξεκίνησα με το πρακτορείο πνευματικών δικαιωμάτων Ίρις και ήθελα πολύ να μιλήσω για την ελληνική παραγωγή σε ξένους εκδότες, οι Έλληνες εκδότες μου μίλησαν κυρίως για το ασύμφορο της προώθησης ελληνικών βιβλίων στο εξωτερικό. Επιβεβαιώθηκαν απόλυτα: μέχρι και σήμερα βιοπορίζομαι από τις πωλήσεις των ξένων βιβλίων στην Ελλάδα. Από αυτή την εργασία όμως, τα κάποια υπόλοιπα που μένουν τα επενδύω στη δονκιχοτική προσπάθεια προώθησης και πώλησης ελληνικών βιβλίων στο εξωτερικό.

Διαχωρίζω την προώθηση από την πώληση όχι μόνο επειδή αποτελούν το πρώτο και το δεύτερο μέρος της διαδικασίας. Η συνηθισμένη πρακτική είναι κάπως έτσι τα τελευταία χρόνια: συναντώ ξένους εκδότες και τους μιλάω για την ελληνική λογοτεχνία, κάτι που κατ’ αρχάς δεν τους κινεί καν το ενδιαφέρον (μια και δεν μπορούν να τη διαβάσουν οι ίδιοι στο πρωτότυπο και, για να διαμορφώσουν γνώμη, θα πρέπει να πληρώσουν κάποιον –που συνήθως δεν τον γνωρίζουν καν– να τους πει τη δική του) και μόνο μετά από αρκετές συναντήσεις και όταν μπορώ πια να τους δείξω μεταφρασμένα αποσπάσματα, οι εκδότες αυτοί θα πάρουν κάποια απόφαση – συνήθως ότι δεν έχουν την οικονομική δυνατότητα να εκδώσουν μεταφράσεις ελληνικών βιβλίων. Ο χρόνος, το χρήμα και ο κόπος που αφιερώνω σε αυτή την προώθηση είναι τόσο σημαντικά που, αν το έβλεπα από επιχειρηματική σκοπιά, θα ήταν απλά αστείο να ασχολούμαι.

Ο ατζέντης, όπως τον βλέπω εγώ –κι ελπίζω να με βλέπουν έτσι και οι συνεργάτες μου, κυρίως αυτοί που έχω «απέναντί» μου, δηλαδή οι λεγόμενοι πελάτες μου, εκδότες και συγγραφείς–, σε μια χώρα σαν την Ελλάδα δεν είναι κάποιος που απλά προσπαθεί να πουλήσει όσο γίνεται ακριβότερα τα πνευματικά δικαιώματα ενός βιβλίου, πείθοντας ότι θα γίνει ευπώλητο. Ως συνεργάτης του εκδότη ο ατζέντης πρέπει να προτείνει τα βιβλία που ταιριάζουν καλύτερα στον εκδότη, τα βιβλία που φέρουν/εκφράζουν κάποιες από τις ιδέες του και όχι μόνο βιβλία που είναι δυνατόν να τον πλουτίσουν ή έστω να τον σώσουν από μια επικείμενη οικονομική καταστροφή – η οικονομική αποτελεσματικότητα ενός βιβλίου, εξάλλου, δεν αναιρεί την ποιότητά του. Ως συνεργάτης του συγγραφέα πρέπει να τον συμβουλεύει για την καλύτερη σχέση ιδεών και γραφής και στη συνέχεια να τον προτείνει στον εκδότη που θα τον εκτιμήσει καλύτερα και θα τον παρουσιάσει σε αυτό ακριβώς το κοινό στο οποίο ο συγκεκριμένος συγγραφέας απευθύνεται.

Από την αρχή του κειμένου χρησιμοποιώ επίτηδες κάποιες λέξεις που δηλώνουν την εμπορευματοποίηση του κόσμου του βιβλίου. Ως φιλόλογος και συγκριτολόγος μπήκα στον χώρο του βιβλίου με πολλές ρομαντικές ιδέες και ξέρω ακριβώς για τι μιλώ. Δεν πρόκειται για την καταστροφή της ουσίας της λογοτεχνίας, αλλά σίγουρα για μια εξέλιξη στη θεώρησή της. Μιλάμε για αγορά του βιβλίου, άρα και το βιβλίο θα το θεωρήσουμε ως εμπόρευμα αλλά όχι ως οδοντόκρεμα. (Αν ζούσαμε βέβαια σε έναν κόσμο όπου τα βιβλία θα τα θεωρούσαν όλοι τόσο απαραίτητα όσο τις οδοντόκρεμες, θα ήμασταν όλοι εμείς πολύ χαρούμενοι.) Ο ρόλος μας στον κόσμο αυτό –που δεν είναι όμορφος κι αγγελικά πλασμένος, αλλά σκληρός και κινείται με τους κανόνες της οικονομίας– είναι να διαφυλάξουμε με κάθε τρόπο τη δυνατότητα να εκδίδονται τα βιβλία που αγαπάμε, που φέρουν ιδέες που εκτιμούμε και που έχουν κάτι να πουν στους αναγνώστες τους.

Ας μην ξεχνάμε ότι το βιβλίο είναι μεν πολιτιστικό αγαθό, αλλά είναι και διασκέδαση και πρέπει να υπάρχει για τις ανάγκες όλων. Όπως και με τα παιδιά, δεν μπορούμε να το προστατεύσουμε αν το κλείσουμε σε μια γυάλα και εκδίδουμε μόνο εκείνα τα βιβλία που μας αρέσουν. Όπως οι άνθρωποι είναι διαφορετικοί, έτσι και τα βιβλία είναι πολλών ειδών και όπως η κοινωνία απαρτίζεται από πολλούς και διαφορετικούς, έτσι και ο εκδοτικός χώρος είναι πολυποίκιλος.

Το παρόν του εκδοτικού χώρου είναι δύσκολο αλλά και ενδιαφέρον, επειδή βρίσκεται σε μια καμπή κι έρχονται αλλαγές που θα μπορούσαν να είναι και θετικές. Πρόκειται όμως για έναν χώρο που έχει αφεθεί στην τύχη του. Το ζωτικό του συστατικό, δηλαδή οι αναγνώστες, δεν αυξάνεται κι ενώ σε χώρες με μεγαλύτερη φιλαναγνωσία ο χώρος αυτός προστατεύεται μέσω της χαμηλής φορολογίας και της ενιαίας τιμής βιβλίου, στην Ελλάδα ακολουθείται η πολιτική που είναι υπεύθυνη για το κλείσιμο των μικρών βιβλιοπωλείων στην Αμερική και την Αγγλία.

Τι χρειάζεται για τον χώρο του βιβλίου από τη δική μου σκοπιά;

Για την Ελλάδα: κατ’ αρχάς χρειάζονται περισσότεροι αναγνώστες.

Οι λέσχες ανάγνωσης που δημιουργούνται συνεχώς δείχνουν την ανάγκη για καλύτερες βιβλιοθήκες, για βιβλιοπωλεία παρεών και ιδεών και για συζήτηση γύρω από τα βιβλία. Η ενημέρωση για τα βιβλία που κυκλοφορούν είναι επίσης πολύ σημαντική, τόσο όταν έρχεται από τους εκδότες (π.χ. εβδομαδιαία λίστα νέων εκδόσεων) όσο και όταν έρχεται από τους κριτικούς (έγκριτους και μη). Η συνεχής δε εμφάνιση νέων bloggers δείχνει την ανάγκη, αλλά και τη δυνατότητα, για περισσότερη και πλατύτερη κριτική πληροφόρηση. Στην ενημέρωση λείπουν κάποια «ιστορικά» κείμενα. Μια σταχυολόγηση της ετήσιας παραγωγής θα ήταν μεγάλο βοήθημα για όποιον θέλει να ενημερώνεται και με τη σειρά του να ενημερώνει. Κάτι τέτοιο θα ήταν χρήσιμο και για τα βιβλιοπωλεία ώστε να βελτιώνονται – κανείς, νομίζω, δεν μπορεί να διαβάζει όλη την ετήσια εκδοτική παραγωγή, ακόμα κι αν είναι φοβερός βιβλιοφάγος. Ούτε τις περιλήψεις δεν προλαβαίνουμε να διαβάσουμε – εκτός κι αν διαβάζουμε μόνο αυτές.

Ο συνδυασμός όλων των παραπάνω είναι αυτός που καθιστά τον κόσμο του βιβλίου ζωντανό και που θα αυξήσει και τους αναγνώστες σιγά σιγά, καθώς η ανάγνωση δεν είναι μόνο ιδιωτική αλλά και κοινωνική διαδικασία.

 

Για την προώθηση στο εξωτερικό βέβαια, είναι απαραίτητα άλλα εργαλεία.

Αν βρεθεί ένα ελληνικό βιβλίο στο γραφείο ενός ξένου εκδότη, στην καλύτερη περίπτωση είναι σαν ένα βιβλίο σε κυριλλικό αλφάβητο πάνω στο γραφείο Έλληνα εκδότη: όλο και κάτι καταλαβαίνει, αλλά δεν είναι και σίγουρος, μια και δεν είναι γραμμένο στο γνωστό του αλφάβητο. Ούτε το όνομα του συγγραφέα δεν μπορεί να διαβάσει, πόσο μάλλον να διαβάσει ένα κεφάλαιο, το οπισθόφυλλο ή τις 30 πρώτες σελίδες… Η μετάφραση όλων αυτών είναι λοιπόν απαραίτητη. Και αν το πρακτορείο μου μπορεί να αναλάβει –δύσκολα όμως– τις μεταφράσεις των περιλήψεων και των βιογραφικών, κάτι τέτοιο δεν είναι εφικτό για τις 20, 30 ή 50 σελίδες που είναι απαραίτητες για να πάρει την απόφασή του ένας ξένος εκδότης.

Αναφέρθηκα ήδη στην οικονομική αδυναμία ενός ξένου εκδότη να εκδώσει ελληνική λογοτεχνία. Η ελληνική λογοτεχνία δεν είναι ευπώλητη στο εξωτερικό (οι λίγες εξαιρέσεις φυσικά υπάρχουν) και άρα δεν μπορεί να θεωρηθεί καλή επένδυση για τον ξένο εκδότη. Αφού το ελληνικό κράτος δε δείχνει διάθεση ή δεν μπορεί να στηρίξει την πολιτική του βιβλίου ως εξωτερική πολιτική, μέσω της επιχορήγησης των μεταφράσεων και του κόστους μιας έκδοσης στο εξωτερικό, μπορούμε να δημιουργήσουμε ένα είδος ιδιωτικών χορηγιών. Αυτές θα μπορούσαν να καλύπτουν τη μετάφραση αποσπασμάτων, αλλά και ολόκληρου του βιβλίου, και να λειτουργούν ως διαφήμιση για τους ενδιαφερόμενους χορηγούς.

Εκτός από την καλή κι επιμελημένη μετάφραση, πολύ σημαντικός παράγοντας για την πορεία ενός βιβλίου που κατάφερε να κυκλοφορήσει στο εξωτερικό είναι επίσης η προώθησή του στην ξένη αγορά. Για να γίνει ένα βιβλίο γνωστό, είναι πάντα απαραίτητη μια σωστή προώθηση, κυρίως όταν πρόκειται για ένα ελληνικό βιβλίο – μακρινή, μικρή χώρα, άγνωστος συγγραφέας. Αυτό θα μπορούσαν να το αναλάβουν επίσης χορηγοί και να ενταχθεί και σε μια δική τους παράλληλη προώθηση (τουριστικά κι εξαγωγικά επαγγέλματα είναι στην πρώτη γραμμή ενδιαφέροντος).

Μια πλατφόρμα σαν το fairead θα μπορούσε να φέρει κοντά όλους τους άμεσα ενδιαφερόμενους, που συνήθως δε γνωρίζονται καν μεταξύ τους προς το παρόν: το έργο –και μαζί του τoν συγγραφέα–, τον ατζέντη και τον εκδότη με τον κριτικό, τον αναγνώστη, τον μεταφραστή, τον διαφημιστή και τον χορηγό.

Όλα αυτά μπορούν να αποτελέσουν το ξεκίνημα μιας νέας πραγματικότητας όπου το βιβλίο θα είναι το κέντρο πολύτιμων και σημαντικών διεργασιών.


Τα παιδιά και η ανάγνωση. Τι κάνουμε; / Ειρήνη Βοκοτοπούλου

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

〉ΟΜΑΔΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ ΓΙΑ ΤΟ ΒΙΒΛΙΟ〈

Προώθηση του ελληνικού βιβλίου στο εξωτερικό

 


〉ΒΙΒΛΙΟ: παρόν και μέλλον〈

Ο διττός χαρακτήρας του Δικαιώματος Δημόσιου Δανεισμού / Βασιλική Στρακαντούνα & Γιάννης Κικκής

Το βιβλίο στον ευρωπαϊκό Νότο την εποχή της κρίσης / Άννα Καρακατσούλη

Ωδή στον Εκδότη / Αντώνης Καρατζάς


〉ΚΡΙΣΗ+ΒΙΒΛΙΟ〈

Οι αριθμοί που δεν είναι / Περικλής Δουβίτσας (15.02.16)

Αλλαγή εκδοτικού παραδείγματος – εξωστρέφεια, συνέργειες, ενδυνάμωση (στοιχεία από 2 πρόσφατες έρευνες) / Παναγιώτης Κάπος (13.02.16)


〉ΒΙΒΛΙΟ: παρόν και μέλλον〈

Τα παιδιά και η ανάγνωση. Τι κάνουμε; / Ειρήνη Βοκοτοπούλου (09.02.16)


〉ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΕΙΣ ΕΚΔΟΤΩΝ〈

Νίκος Αργύρης / εκδ. Ίκαρος (09.02.16)

Εύα Καραϊτίδη / εκδ. της Εστίας (09.02.16)

Αντώνης Καρατζάς / Νομική Βιβλιοθήκη (09.02.16)

Θάνος Ψυχογιός / εκδ. Καρδαμίτσα (09.02.16)


〉ΚΡΙΣΗ+ΒΙΒΛΙΟ〈

Στοιχεία για τη χαμένη πενταετία του βιβλίου (2009-2014) / Γιάννης Ν. Μπασκόζος (05.02.16)

Αποτύπωση της κρίσης: βιβλιογραφικές βάσεις και στατιστική / Σωκράτης Καμπουρόπουλος (06.02.16)


〉ΒΙΒΛΙΟ: παρόν και μέλλον〈

Το παρόν και το μέλλον του βιβλίου, ο δονκιχοτισμός και η πραγματικότητα / Κατερίνα Φράγκου (03.02.16)

Οι δύο ζωές της ανάγνωσης / Θοδωρής Ρακόπουλος (03.02.16)

Βιβλιοφιλία, μια Σταχτοπούτα που ψάχνει το γοβάκι της / Γιώργος Ν. Περαντωνάκης (27.01.16)

Η τεχνολογική κλήση / Ένα σημείωμα για τη γραφή / Χρήστος Χρυσόπουλος (27.01.16)

Ο αναγκαίος ιμπεριαλισμός / Γιάννης Τσίρμπας (27.01.16)

10 σημεία για τη νέα οικονομία του βιβλίου / Σωκράτης Καμπουρόπουλος (27.01.16)

Το «κογκνιταριάτο» και η ψηφιακή υπόσχεση / Χρήστος Χρυσόπουλος (21.01.16)

ΑΒΓ (Ανάγνωση, Βιβλίο, Γραφή) / Γιώργος Χουλιάρας (21.01.16)

Περί λογοτεχνίας, (ψηφιακού) μελανιού και συνδέσμων μας / Βασίλης Αμανατίδης (21.01.16)

Fair και Read / Ηρακλής Παπαϊωάννου (21.01.16)

Πρώτες σκέψεις για το οικοσύστημα του βιβλίου / Mε αφορμή την έναρξη λειτουργίας της πλατφόρμας fairead – το περιβάλλον της ανάγνωσης / Περικλής Δουβίτσας (21.01.16)

ΔΕΙΤΕ ΕΠΙΣΗΣ:

Κρίση του βιβλίου και το εγχείρημα του fairead / Σωκράτης Καμπουρόπουλος (ΧΡΟΝΟΣ/Πολιτισμική δημοκρατία)

Εθνικά Κέντρα Βιβλίου ή εθνική πολιτική για το βιβλίο και τη φιλαναγνωσία / Το βιβλίο και ο πολιτισμός σε όλες τις εκφάνσεις του είναι ο μόνος τρόπος για να κρατήσουμε ζωντανή τη χώρα και την ελπίδα για το μέλλον / Άννα Καρακατσούλη (ΧΡΟΝΟΣ/Πολιτισμική δημοκρατία)

’The Age of Discontent’ – Greek publishing through six years of austerity / The Cultural Politics of the Greek crisis / S. Kabouropoulos

Το ανοικτό πεδίο / Τι συμβαίνει στην καλλιτεχνική και ειδικότερα την ποιητική σκηνή μιας χώρας που βρίσκεται σε καθεστώς κρίσης; / [ΦΡΜΚ] τεύχος#1

Ενιαία τιμή βιβλίου: υπέρ και κατά / Σωκράτης Καμπουρόπουλος (ΧΡΟΝΟΣ/Πολιτισμική δημοκρατία)

Στόχος η παραγωγή νέων πολιτιστικών αγαθών / Εθνική πολιτική βιβλίου – Εθνική πολιτική για τον πολιτισμό / Χρήστος Χρυσόπουλος (ΧΡΟΝΟΣ/Πολιτισμική δημοκρατία)

Η κρίση του βιβλίου, δείκτης της κρίσης αξιών / Σήμα κινδύνου εκπέμπει η αλυσίδα του ελληνικού βιβλίου. Σε οριακή κατάσταση οι Έλληνες συγγραφείς, μεταφραστές, επιμελητές, εκδότες, βιβλιοπώλες, αναγνώστες / Άννα Καρακατσούλη (ΧΡΟΝΟΣ/Ιούλιος 2013)